ṰHOḒISISO DZA LUAMBO: TSHIVENDA

Vho ṱanganedzwa kha bulogo dza luambo dza u tou thoma dza Bangula, u sedzesa nyambo dza tshiofisi dza Afurika Tshipembe dzo fhambanaho na tshiimo tshadzo tsha u aluwa tsha zwino.

Bulogo iṅwe na iṅwe i ḓo bviswa na nga tshivhumbeo tsho pindulelwaho sa izwi ri tshi khou fhulufhela u ṱuṱuwedza u shumiswa ha nyambo dza Afurika Tshipembe.

Click here to view the English version

Venḓa, lune lwa dovha lwa ḓivhiwa sa Tshivenḓa kana Luvenḓa, ndi luambo lwa Vharema (Bantu language) nahone ndi luambo lwa tshiofisi lwa Afrurika Tshipembe. Lu ambeswa nga vhathu vha Vhavenḓa vhane vha wanala kha tshipiḓa tsha devhula tsha Vundu ḽa Limpopo ḽaAfurika Tshipembe, na nga Vhalemba vhane vha wanala Zimbabwe. Luambo lwa Tshivenḓa lu na vhushaka na luambo lwa Tshikalanga (Tshishona tsha Vhukovhela, tsho fhambanaho na Tshishona, luambo lwa tshiofisi lwa Zimbabwe). Tshikalanga tshi ambiwa Botswana na Zimbabwe.

Uya nga mbalavhathu ya ṅwaha wa 2011, vhaambi vha luambo lwa Tshivenda vho andesa vhuponi vhu tevhelaho: kha Masipalawapo wa Makhado nga vhathu vha 350,000; kha Masipalawapo wa Thulamela nga vhathu vha 370,000; kha Masipalawapo wa Musina nga vhathu vha 35,000 na kha Masipalawapo wa Mutale nga vhathu vha 89,000. Tshivhaloguṱe tsha vhaambi vha Tshivenḓa tshiṱirikini tsha Vhembe zwa zwino tsho ima kha 844,000. Kha vundu ḽa Gauteng hu na vhaambi vha Tshivenḓa vha 275,000. Hu tou vha na vhathu vha fhasi ha 10,000 vha Vhavenḓa vho phaḓalalaho u mona na shango ḽa Afurika Tshipembe, zwine zwa amba uri tshivhaloguṱe tsha vhaambi vha luambo ulwu ndi milioni dza 1.2 kana phesenthe ya 2.2 ya vhathu vha Afurika Tshipembe. Vhaambi vha Tshivenḓa vha vhumba luambo luṱukusa lwa vhuvhili Afurika Tshipembe, nga murahu Tshindebele (isiNdebele) tshine tsha vha na vhaambi vha milioni dza 1.1.

Lu dzhiwa sa luambo lwo siiwaho nnḓa kha nyambo dza Tshigwada tsha. Ngeno tshigwada tsha Nguni, sa tsumbo, tshi na nyambo nṋa (isiZulu, isiXhosa, siSwati na isiNdebele) luambo lwa Tshivenḓa lu tou vha na luthihi fhedzi – Tshivenḓa. Ndi lulimi lwa Vhavenḓa, vhane nga mvelele vha vha tsinisa na Vhashona vha bvaho Zimbabwe u fhira zwiṅwe zwigwada zwa Afurika Tshipembe. Lu shumisa zwivhumbi zwi fanaho na zwa Tshishona na Sesotho sa Leboa ( lune lwa dovha lwa ḓivhiwa sa Sepedi kana Northern Sotho), lu na ṱhuṱhuwedzo i bvaho kha nyambo dza Nguni. Phambano ya Tshiphani ya luambo i shumiswa sa mutheo. Luambo lwa Tshivenḓa lwo vhumbiwa nga nyambodavhi dza malo dzine dza vha: Tshiphani, Tshironga, Tshilembetu, Tshiṋiya, Tshimbedzi, Tshimanḓa, Tshiilafuri.

Luambo lwa Tshivenḓa (Tshivenḓa kana Luvenḓa) lwo tutuwa sa luambodavhi lwo khetheaho nga miṅwahaḓana ya 16. Nga miṅwahaḓana ya 20, ḓivhaipfi ya Tshivenḓa yo vha i tshi fana na ya Sesotho (South Sotho), fhedzi phenḓaluambo i na zwi fanaho na zwa nyambodavhi dza Tshishona, dzine dza ambiwa Zimbabwe.

Maṅwe madzina na madzina a ḓivhazwakale: Venda, Chivenda

Fhethu: Vunduni ḽa Limpopo

Mapa ya luambo: Lesotho, Afurika Tshipembe na Swaziland, Zimbabwe

Tshiimo tsha luambo: 1 (Lushaka). Luambo lwa lushaka lwa Mulayo (1996, Ndayotewa ya Afurika Tshipembe)

Khethekanyo: Niger-Congo, Atlantic-Congo, Volta-Congo, Benue-Congo, Bantoid,

Mveledziso ya luambo: Tshikalaḽitheresi kha luambo lwa vhuvhili: Tshifhasi zwo linganelaho.

 

TSHIKO TSHA MAFHUNGO:

http://www.southafrica.info/about/people/language.htm#tshivenda#ixzz4GMraN5uj